تاب‌آوری در بحران آب با قنات
معرفی دستگاه‌های مدرن حفاری که حفر چاه‌های عمیق و استخراج آب‌های زیرزمینی را با سرعت بسیار بیشتری ممکن می‌کند، نابودی قنات‌ها را تسریع کرد.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی اندیشکده تدبیر آب ایران، دریادداشت ۲۹ آذر روزنامه اعتماد به قلم مهدی زارع می‌خوانیم:
میانگین بارندگی سالانه ایران حدود ۲۴۰ میلی‌متر است که در سال‌های اخیر به حدود ۲۰۰ میلی‌متر رسیده است (تقریبا کمتر از یک‌سوم میانگین جهانی). تا دهه ۱۳۲۰ شمسی آب‌های زیرزمینی با استفاده از سامانه قنات استخراج می‌شد. در حال حاضر وجود ۴۱۰۰۰ قنات در ایران ثبت شده است. با این حال، در دوره ۱۳۵۰ – ۱۴۰۰ تعداد چاه‌ها از کمی بیش از ۴۷ هزار به حدود ۲۰۰ هزار حلقه چاه عمیق و حدود ۶۵۰ هزار حلقه چاه کم‌عمق در سراسر کشور افزایش یافته است. حجم بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی (از طریق چاه‌ها، قنات‌ها و چشمه‌ها) از کمتر از ۱۸ میلیون مترمکعب در سال در اوایل دهه ۱۳۵۰ به بیش از ۸۰ میلیون مترمکعب در سال ۱۳۸۴ رسید. حجم برداشت از آب تجدیدپذیر از ۶۶ میلیارد متر مکعب در سال ۱۳۴۴ بعد از ۵۵ سال به حدود ۱۳۵ میلیارد متر مکعب در سال ۱۳۹۹ رسید.
منابع آب تجدیدپذیر به دلیل چرخه هیدرولوژیکی قابل شارژ هستند مگر اینکه بیش از حد مورد بهره‌برداری قرار گیرند که شامل سفره‌های آب زیرزمینی و آب‌های سطحی مانند رودخانه‌ها و دریاچه‌ها می‌شود. منابع آب تجدیدپذیر داخلی میانگین جریان سالانه رودخانه‌ها و آب‌های زیرزمینی تولید شده از بارش داخلی را تشکیل می‌دهد. طبق گزارش مهندس صفی اصفیا، زمین‌شناس و استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران که مدتی رییس سازمان برنامه نیز بود، ایران در سال ۱۳۲۱ با حدود ۱۹ میلیون نفر جمعیت، دارای ۴۰۰۰۰ قنات با آبدهی کل ۶۰۰ هزار لیتر در ثانیه یا ۱۸.۲ میلیارد متر مکعب در سال بود. در سال ۱۳۴۰، گزارش دیگری منتشر شد که نشان می‌دهد در ایران ۳۰۰۰۰ قنات وجود دارد که تنها ۲۰۰۰۰ قنات هنوز در حال استفاده هستند و مجموع خروجی آن ۵۶۰ هزار لیتر در ثانیه یا ۱۷.۳ میلیارد متر مکعب در سال است. در سال ۱۳۴۱ یک برنامه اصلاحی به نام انقلاب سفید اعلام شد.
یکی از مواد این برنامه اصلاحات ارضی بود که به دهقانان اجازه می‌داد تا مالکیت بخشی از زمین‌های مالکان را به دست گیرند. در این برنامه بود که مالکان انگیزه خود را برای سرمایه‌گذاری بیشتر در ساخت یا تعمیر قنات‌هایی که مشمول قانون اصلاحات ارضی بودند، از دست دادند. از سوی دیگر، دهقانان نمی‌توانستند پولی برای نگهداری قنات‌ها به دست آورند، بنابراین بسیاری از قنات‌ها به‌تدریج متروک شدند. معرفی دستگاه‌های مدرن حفاری که حفر چاه‌های عمیق و استخراج آب‌های زیرزمینی را با سرعت بسیار بیشتری ممکن می‌کند، نابودی قنات‌ها را تسریع کرد. چاه‌های پمپ شده به دلیل بهره‌برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، اثر منفی مهمی بر قنات‌ها گذاشت.
این دگرگونی‌ها آسیب‌های زیادی به قنات‌های کشور وارد کرد به‌طوری که بسیاری از قنات‌ها برای همیشه از بین رفتند. آمار مربوط به ۱۴۷۷۸ قنات، آبدهی کلی این قنات‌ها را بین سال‌های ۱۳۵۱-۱۳۵۲، ۶.۲ میلیارد متر مکعب بود. در سال ۱۳۴۲ وزارت آب و برق به منظور تامین آب و برق کافی مناطق روستایی و شهری کشور تاسیس شد. بعدها این وزارتخانه به وزارت نیرو تغییر نام داد. سه سال بعد، در سال ۱۳۴۵، مجلس قانون حفاظت از منابع آب زیرزمینی را تصویب کرد. براساس این قانون، به وزارت آب و برق اجازه داده شد که حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق را در هر جایی که بررسی‌ها نشان می‌دهد که سطح ایستابی آب به دلیل پمپاژ بیش از حد پایین می‌آید، ممنوع کند.
در واقع، این قانون تنها پس از آن تصویب شد که افزایش تعداد چاه‌های پمپاژ شده زنگ خطر پمپاژ بیش از حد و تخلیه آب‌های زیرزمینی را به صدا درآورد که منجر به کاهش جریان قنات در سراسر کشور شد. این قانون و همچنین قانون ملی شدن آب که در سال ۱۳۴۷ تصویب شد و درنهایت قانون توزیع عادلانه آب مصوب (۱۳۶۰) پس از انقلاب اسلامی بر تعریف مناطق ممنوعه و آزاد برای حفر چاه تاکید کرد. در مناطق ممنوعه، حفر هرگونه چاه (به استثنای شرب و صنعت) به منظور جلوگیری از کاهش مداوم آب‌های زیرزمینی ممنوع شد. بنابراین بقیه قنات‌ها شانس بیشتری برای زنده ماندن داشتند.
بعد از انقلاب اسلامی توجه خاصی به قنات شد. برای اولین‌بار در سال ۱۳۶۰ همایش قنات در مشهد برگزار شد که طی آن گزینه‌های مختلف برای کاهش این مشکل بررسی شد. سازمان جهاد سازندگی مسوولیت احیای قنات‌ها را برعهده گرفت و به سهامداران آنها یارانه پرداخت کرد. این سازمان که اکنون با ادغام در وزارت کشاورزی «وزارت جهاد کشاورزی» نامیده می‌شود، مسوولیت قنات‌ها را برعهده دارد و همچنان به اعطای بودجه به ذی‌نفعان برای حفظ قنات خود ادامه می‌دهد.
در سال‌های ۱۳۶۳-۱۳۶۴ وزارت نیرو ۲۸۰۳۸ قنات را سرشماری کرد که مجموع آبدهی آنها ۹ میلیارد متر مکعب بود. در سال‌های ۱۳۷۱-۱۳۷۲ سرشماری ۲۸۰۵۴ قنات حاکی از آبدهی کل ۱۰ میلیارد متر مکعب بود. ۱۰ سال بعد در سال‌های ۱۳۸۱-۱۳۸۲ تعداد قنات‌ها ۳۳۶۹۱ قنات با مجموع آبدهی ۸ میلیارد متر مکعب گزارش شد.
در سال ۱۳۷۹ برگزاری همایش بین‌المللی قنات در یزد توجه بسیاری را به قنات جلب کرد. در سال ۱۳۸۴، دولت ایران و یونسکو توافقنامه‌ای را برای راه‌اندازی مرکز بین‌المللی قنات‌ها و سازه‌های هیدرولیک تاریخی (ICQHS) تحت نظارت یونسکو امضا کردند.
رسالت اصلی این مرکز شناخت، انتقال دانش و تجربیات، ارتقای اطلاعات و ظرفیت‌ها با توجه به تمامی جنبه‌های فناوری قنات و سازه‌های هیدرولیکی تاریخی مرتبط می‌باشد. این ماموریت با هدف تحقق توسعه پایدار منابع آب و به‌کارگیری نتایج فعالیت‌ها در جهت حفظ ارزش‌های تاریخی و فرهنگی و نیز ارتقای رفاه عمومی در جوامعی که وجود آنها در گرو بهره‌برداری منطقی از منابع است. به نظر می‌رسد که احیای قنات‌ها، راهی برای افزایش تاب‌آوری در برابر بحران آب در ایران است.
