مدیریت مصرف آب زیرزمینی
آب زیرزمینی در بسیاری از کشورها منبع مهم تأمین آب نیازهای کشاورزی و شهری به شمار می‌آید. متأسفانه بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی غالباً بدون پایش و فارغ از مقررات کافی صورت می‌گیرد. برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی، پیامدهای منفی مانند کاهش آبدهی چاه‌ها، نشست زمین و ... و کاهش موجودی آب برای جمعیت رو به رشد خواهد داشت. پرداختن به این چالش‌ها به شیوه‌ای کارآمد، پرسش کلیدی برای سیاست‌گذارانی است که نگرانی فزاینده‌ای درباره امنیت غذایی و پایداری منابع آب دارند.
مدیریت آب زیرزمینی نیازمند شناخت کافی و تفصیلی جریان آب زیرزمینی و اثرات مستقیم پمپاژ، برای شناسایی اهرم تأثیرگذاری در تدابیر انتخابی است. طبیعی است که در هدف‌ها و سیستم‌های آب زیرزمینی، تفاوت وجود خواهد داشت، با این همه، مقابله با کاهش آب زیرزمینی در بلندمدت و/ یا آثار منفی ناشی از آن، نیازمند ساز و کارهایی برای کنترل پمپاژ و/ یا افزایش دسترسی به منابع آب جایگزین است. بر این اساس، دو دسته از تدابیر را می‌توان به کار گرفت:
- تدابیر و راهکارهای تأثیرگذار بر تقاضا برای کاهش مصرف آب. این قبیل راهکارها می‌تواند بر صدور مجوز چاه‌ها، یا بر میزان برداشت از چاه‌ها، با استفاده از رویکردهای مستقیم و غیر مستقیم تمرکز کنند. وضع ضوابط خاص درباره کاربری اراضی، الگوی کشت، شیوه آبیاری، یا تأمین انرژی می‌تواند به عنوان اهرم غیر مستقیم برای کنترل بهره‌برداری از آب زیرزمینی استفاده شوند. سیاست‌های کشاورزی نیز می‌تواند بر استفاده از آب زیرزمینی تأثیر بگذارد.
- تدابیر معطوف به عرضه برای افزایش موجودی آب برای مصارف. این دسته از راهکارها تلاش خواهند کرد ذخیره آب زیرزمینی را افزایش دهند و/ یا از منابع آب جایگزین استفاده کنند (برای نمونه آب سطحی، پساب تصفیه‌شده). افزایش دسترسی به آب سطحی برای آبیاری، از طریق سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، و استفاده یا ذخیره پساب بازیافتی از جمله راهکارهای نوین به شمار می‌آیند، در حالی که نمک‌زدایی و ذخیره‌سازی آب زیرزمینی به سبب هزینه‌های بالای آن، هنوز در سطح گسترده در کشاورزی استفاده نمی‌شوند.
رویکردها و راهکارهای مختلف در جدول زیر خلاصه شده‌اند. همان گونه که در جدول دیده می‌شود، راهکارهای مختلف را می‌توان در سه دسته رویکرد تفکیک کرد: وضع مقررات، رویکردهای اقتصادی، و مدیریت به دست بهره‌برداران. در عمل ممکن است میان انواع مختلف، تا اندازه‌ای همپوشانی وجود داشته باشد. برای نمونه، وضع مقررات غالباً زیربنای تدابیر اقتصادی است، و تدابیر اقتصادی بر مقررات تکیه دارد. افزون بر این، راهکارها غالباً در ترکیب با یکدیگر به کار گرفته می‌شوند. هر یک از خانه‌های جدول، ابزارهایی را که می‌تواند بر مدیریت آب زیرزمینی تأثیر بگذارد نشان می‌دهد. چون سیستم‌های آب زیرزمینی متنوع بوده و با چالش‌های خاص همراه هستند، همه گزینه‌ها در تمام شرایط مفید نخواهند بود. اقتصاد مدیریت آب زیرزمینی می‌تواند مبنای مفیدی برای تصمیم‌گیری و انتخاب فراهم آورد.
مأخذ: سیاست‌ها و ابزارهای کاهش برداشت آب زیرزمینی. اندیشکده تدبیر آب ایران، 1397.
