راهکارهای تقویت کار جمعی در جامعه ایرانی
عباس خسروانی
جامعه ایران طی دهه‌های اخیر دستخوش تحولات فرهنگی و اجتماعی گسترده‌ای شده است. یکی از این تحولات حرکت جامعه از فرهنگ جمع‌گرایانه سنتی به سمت فرهنگ فردگرایانه مدرن است. امروزه بخشی از مشکلات و معضلات اجتماعی ما ناشی از تضاد بین ارزش‌های مدرنیته و ارزش‌های سنتی است. اگر بپذیریم که فردگرایی یکی از پیامد‌های مدرنیته است باید بپذیریم که این فردگرایی عوارضی دارد که بخشی از آن مغایر با ارزش‌های ملی و مذهبی و مانع جدی توسعه و پیشرفت کشور است. حرکت جامعه ما به سوی توسعه بومی، همه‌جانبه و پایدار علاوه بر ایجاد زیر ساخت‌های فنی و اقتصادی، نیازمند تحولی بنیادین در حوزه فرهنگ است و یکی از ابعاد تحول فرهنگی رهایی از فردگرایی افسارگسیخته یا خودمحوری و توجه به منافع جمعی است. با شناخت عوامل مؤثر بر فردگرایی یکی از زمینه‌های ضروری برای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در جهت افزایش گرایش مردم به سمت منافع جمعی فراهم می‌شود. در ادامه به برخی از راهکارهای تقویت کار جمعی در جامعه توصیف می‌شود.
• به وجودآوردن ساز و کار‌های دموکراتیک در ساختارهای سیاسی- اجتماعی
افراد جامعه در چارچوب ساختارهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، فعالیت‌ها و رفتارهای خود را شکل می‌دهند، بنابراین اولین شرط کار جمعی در هر جامعه‌ای وجود دموکراسی و آزاداندیشی در جامعه است. در واقع این نهادها به دلیل اینکه افراد را به اختیار و بدون اجبار به کار می‌گیرند، روحیه کار جمعی ناخودآگاه در بین آنها گسترش می‌یابد. در صورتی‌که نهادها بر اساس مشارکت اکثریت اداره نشود، افراد انگیزش کافی برای کار جمعی نخواهند داشت. در صورتی‌که نهادهای گوناگون جامعه بر اساس اندیشه و مشارکت اکثریت مردم اداره نشود یا در صورتی که ساختارهای اجتماعی نتوانند احساس عدالت و برابری را در بین افراد شکل دهند، افراد در چنین ساختاری نگرش، انگیزش و تمایل کافی برای کار جمعی را نخواهند داشت.
• توسعه مهارت‌های مدنی
کار جمعی یک مهارت است که باید آموخت. این مهارت‌ها ابتدا باید توسط نهادهای اولیه که در جامعه‌پذیری کودکان نقش مؤثری دارند آغاز شود.
• آموزش و درونی‌کردن ارزش کار جمعی
۱- خانواده
زمانی که در زندگی‌های خانوادگی، والدین به فرزندان خود مسئولیت لازم را ندهند، به طوریکه نظرات آنها در تصمیم‌گیری‌ها دخیل نشود، اعتماد به نفس و عزت نفس اعضای آن خانواده رشد نکرده و این افراد در بزرگسالی از ترس پذیرش مسئولیت از فعالیت‌های جمعی خودداری می‌کنند.
۲- نظام آموزش
تحقیقات مرتبط با کار تیمی مکرراً نشان داده است که گرد هم‌آمدن افراد برای انجام وظایف به هم‌وابسته به طور خودکار منجر به عملکرد تیمی اثر بخش نمی‌شود. در نتیجه آموزش افراد درباره اینکه چگونه به طور مؤثر در تیم عمل کنند و به عبارت دیگر از رفتارهای تیمی مؤثر برخوردار باشند از ملاحظات اساسی در توسعه و ترویج کار تیمی است. کار گروهی هم یکی از قابلیت‌های اصلی است که در مدرسه دانش آموزان این را یاد می‌گیرند. نظام آموزش اعم از مدرسه یا آموزش عالی باید به گونه‌ای نسل‌های جوان را آموزش دهد که مهارت‌ها یا قابلیت‌های گوناگون ارتباطی و جمعی را فرا بگیرند.
۳- رسانه
رسانه‌های گروهی نظیر تلویزیون با ساخت برنامه‌های فردمحور همواره فرهنگ کار جمعی در جامعه را سست می‌کنند. سریال‌ها و فیلم‌های تلویزیونی به گونه‌ای تهیه و پخش می‌شوند که افراد همواره به همدیگر بی‌اعتماد و سوءظن دارند، در نتیجه نمایش این نوع برنامه‌ها در جامعه، میزان تعامل و اعتماد را در بین سطح عمومی مردم کاهش می‌دهد. امروزه در کشورهای توسعه‌یافته صنعتی، اشکال گوناگون کار جمعی گسترده وجود دارد.
• بالابردن سرمایه‌های اجتماعی
هر چه سرمایه اجتماعی بیشتر باشد، فرهنگ کار جمعی از قوت بیشتری برخوردار است. هر مقدار که سرمایه اجتماعی فرسوده‌تر شود و هر مقدار که میزانی اعتماد اجتماعی به عنوان مهمترین مؤلفه اجتماعی تقلیل یابد، به همین مقدار نیز روحیه کار جمعی کم می‌شود. لازمه اینکه دو یا چند نفر برای تحقق هدف واحد فعالیت کنند باید این افراد بتوانند یکدیگر را بپذیرند و با رویکری مثبت به هم نگاه کنند.
• احیاء و تقویت آئین‌های سنتی
در دهه‌های اخیر به دلایل مختلف، آئین‌های سنتی در جامعه یا از میان رفته‌اند یا اینکه تنها برخی از آنها به جای مانده که معنا و محتوای آنها نیز دستکاری شده و نمی‌توانند کارکردهای اجتماعی کار جمعی را ایفا کنند.آئین‌های سنتی ما دلالت بر کار جمعی دارند و زنده کردن آنها می‌تواند به ترویج فرهنگ کار جمعی کمک کند. ما می‌بایست بین سنت و مدرنیته یک رابطه عقلانی برقرار کنیم و شرایط را برای تعامل و گفت و گوی آنها مهیا سازیم.
• وجود نظام حقوقی تأمین‌کننده منافع افراد در گروه
در صورتی که افراد احساس کنند که قانون و نهادهای حقوقی، منافع آنها را در نظام اجتماعی تضمین نمی‌کنند، تلاش می‌کنند تا به صورت فردی فعالیت‌های خود را به پیش ببرند. چرا که در صورت بروز اختلاف بر سر منافع، این امکان وجود دارد که عده‌ای مغبون و مظلوم واقع شوند. از این رو برای پیشگیری از تنش‌هایی مانند تضییع منافع افراد در کار جمعی، قانون و نظام حقوقی باید بتواند تمامی حقوق همه افراد را در هر موقعیتی تأمین کند.
• به کارگیری شیوه صحیح سازماندهی فعالیت‌های جمعی
در جوامعی که شیوه کار جمعی توسعه یافته است و شیوه‌های توزیع قدرت و خدمات و مجموعه اموری که مردم با آن سر و کار دارند، به صورت جمعی سازماندهی می‌شوند، کار جمعی نیز، شکل می‌گیرد. برای مثال اگر فعالیت‌ها در نظام آموزشی به گونه‌ای تنظیم شود که افراد فضایی هم برای هم‌رایی و همدلی نداشته باشند، کار در نظام آموزشی به سوی فردی‌شدن سوق پیدا می‌کند. اگر سازماندهی درست انجام نشود و تقسیم کار به درستی انجام نگیرد افراد خودشان را از سیستم جدا می‌بینند و به جای اینکه کارایی خود را بالا ببرند یکدیگر را نفی می‌کنند و با نفی یکدیگر سعی در اثبات خودشان دارند. وقتی ارتباط بین اجزا ضعیف باشد و ارتباط سیستماتیک بین افراد برقرار نشود افراد به جای اینکه مکمل یکدیگر باشند یکدیگر را نفی می‌کنند و کار سیستم مختل می‌شود. به عنوان مثال در روستا‌های ایرانی در گذشته سازمان کار کشاورزی بر اساس بنه وجود داشت، که در درون این سازمان یک تقسیم کار منطقی صورت می‌گرفت.
مأخذ: روزنامه اطلاعات (با تلخیص)
