ويژگي‌هاي اقتصادی منحصر به فرد آب
سید حسین سجادی‌فر- محمد داودآبادی
آب داراي ويژگي‌هايي است كه آن را از ساير كالاها متمايز مي‌سازد. اگر چه ممكن است اين ويژگي‌ها منحصر به فرد نباشند، اما تركيب اين ويژگي‌ها سبب مي‌شود تا آب كالايي منحصر به فرد محسوب شود. در زير مهم‌ترين تفاوت‌هاي آب با ساير كالاها شرح داده مي‌شود.
دلایل متفاوت بودن آب
ضروري‌بودن: بدون آب حيات، توليد اقتصادي و محيط زيست وجود نخواهد داشت. تمامي فعاليت‌هاي انساني به نوعي به آب وابستگي دارد. آب يك منبع ضروري است. اين ويژگي‌ها فقط به آب محدود نمي‌شود، بلكه هوا، سوخت، غذا و زمين نيز داراي همين ويژگي‌ها هستند.
حجيم‌بودن: اگر امكان انتقال آب از مناطق پرآب به مناطق كم آب با هزینه اقتصادی وجود داشت و همانند ساير كالاها آب نيز به راحتي قابل حمل و نقل بود، در آن صورت مكانيزم بازار مي‌توانست آب را به صورت كارآمد تخصيص دهد. به جز در موارد استثنايي (حمل و نقل به صورت بطري)، اين امر امكان‌پذير نيست. در ضمن شیوه‌ای براي متراكم‌کردن آب وجود ندارد و همين مسئله، حمل و نقل آب را مشكل‌تر مي‌سازد. به عبارت بهتر، به دلیل هزینه بالای مبادله آب، مکانیزم بازار ممکن است از کارآمدی لازم برخوردار نباشد.
كمياب: ميزان آب در دسترس محدود است و به بارش سالانه در يك منطقه بستگي دارد. تمامي آب در دسترس قابل استفاده نيست. آب در تمام كره زمين وجود دارد، ولي هميشه با كيفيت و كميت مناسب و در زمان و مكان لازم يافت نمي‌شود. مسائل مربوط به آب از ديدگاه سازمان ملل پس از جمعيت به عنوان دومين مسئله اصلي جهان شناخته شده است. تا ۱۶ سال آتی حدود یک‌سوم دنیا بدون آب خواهند بود.
كالايي بي‌دوام: بسیاری از كالاهاي اقتصادي همانند آب كمياب و ضروري هستند. اما ويژگي مهمي كه آب را از ساير كالاها متمايز مي‌سازد بي‌دوام بودن آن است. آب در زير زمين جريان دارد، اگر نتوان آن را تحت كنترل درآورد از دست خواهد رفت. دسترسي و همچنين تقاضاي آب در طول زمان تغيير مي‌كند، بنابر اين آب حتماً بايد ذخيره شود. هر چند كه سفره‌هاي زيرزميني و درياچه‌هاي طبيعي به شكل انباره عمل می‌کنند، اما استفاده از آنها با ذخيره مجدد امكان‌پذير است. البته به صورت مصنوعي نيز مي‌توان آب را ذخيره کرد هر چند كه سهم آن بسيار ناچيز است.
آب به عنوان یک سیستم: چرخه آب، از بارش باران تا ذخيره کردن آن سيستمي پيچيده است. مراحل مختلفي در تهيه آب نقش دارند. اگر در بالادست رودخانه‌ها دخالت شود، اين عمل اثرات منفي براي پائين‌دست رودخانه ايجاد مي‌كند. همچنين برداشت از سفره‌هاي زيرزميني، آب رودخانه‌ها را كاهش مي‌دهد و اين امر محيط زيست را تحت تاثير قرار مي‌دهد. متحرك‌بودن آب، جريان ورودی تبخير، نفوذ و تراوش و عوامل ديگر باعث مي‌شود كه آب يك سيستم پيچيده باشد.
كالايی عمومي: آب كالايي ضروري و بدون جانشين است. اين امر دليلي است كه دولت باید در بازار آب دخالت كند تا از قابل دسترس‌بودن آب سالم براي اقشار آسيب‌پذير مطمئن شود. اين موضوع را نبايد اين‌گونه تعبير کرد كه دولت باید آب را به طور رايگان يا با قيمت اندك در اختيار مصرف‌كنندگان قرار دهد. اقتصاددانان درباره خصوصی یا عمومی‌بودن کالای آب توافق نظر ندارند.
هزينه بالاي توليد و مبادله: هزينه توليد و مبادله آب بسيار بالا است. ذخيره و توزيع مجدد آب به ساختارهاي پيچيده‌اي از قبيل سد، خطوط انتقال و شبكه توزيع، كانال‌ها و پمپاژ و... نياز دارد. ساخت و نگهداري اين تجهيزات مستلزم سرمایه‌گذاری بسیار بالایی است. اندازه‌گيري مصرف و صدور صورتحساب سيستمي پيچيده است. اين جنبه‌ها با ويژگي حجيم‌بودن آب در ارتباط است.
غير همگن‌بودن بازار: بعضي از مصرف‌کنندگان (مسكوني و صنعتي) كه سهم كوچكي از آب را استفاده مي‌كنند، تمايل به پرداخت بالايي دارند و بعضي ديگر (كشاورزان) كه سهم بزرگي از منابع آب را استفاده مي‌كنند، تمايل به پرداخت كوچكي دارند و عده‌اي ديگر (محيط زيست و فقرا) اصولاً قادر به پرداخت قيمت آب نیستند. تمامي اين تقاضاها را نمي‌توان در يك بازار برآورده کرد. بنابراين براي تخصيص منابع آب باید ملاحظات اقتصادی، نهادی، سياسي، فرهنگي و... را نيز در نظر گرفت. هر چند كه ويژگي‌هاي متفاوت تقاضا مي‌توانند در تعيين قيمت آب مؤثر باشند، اما براي تخصيص بين بخشي مفيد واقع نمي‌شود.
شكست بازار در عرضه: هميشه در عرضه آب شكست بازار مطرح است. علت اين امر حجيم‌بودن آن است. رسيدن به مقياس اقتصادي به سرمايه‌گذاري عظيمي نیاز دارد و همين موضوع سبب ايجاد انحصار طبيعي در خدمات آب مي‌شود. شاید تنها در عرضه آب شهري خصوصي‌سازي بتواند موفقيت‌آميز باشد و آن هم به ظرفيت‌ها و توانمندي‌هاي بالاي نيروي انساني بستگي دارد.
وجود اثرات در مصرف و توليد: برداشت زياد از منابع آب‌هاي سطحي و زیرزمینی باعث صدمات تجمعي به محيط زيست و به ويژه زيستگاه‌هاي آبي خواهد شد. از طرفي ديگر، مصرف زياد آب موجب تنزل كيفيت آب مي‌شود و اين امر سلامت جوامع بشری را با خطر مواجه مي‌سازد. به دلیل ارتباط مستقیم سلامت انسان‌ها با آب و وجود اثرات در مصرف، قیمت‌گذاری آب بدون لحاظ‌کردن این اثرات، قیمت‌گذاری بهینه نخواهد بود.
غیر قابل تجارت: جز در شرايطي كه آب در بطري مصرف می‌شود، يا دو كشور همسايه از يك منبع آبی مشترک (رودخانه) استفاده می‌كنند. تجارت آب (به استثنای آب مجازی) به سختي امكان‌پذير است. اگر تجارت آزاد نیز وجود داشته باشد هزينه اين تجارت بسيار بالا خواهد بود. محصولات توليدي از قبيل غذا، ماهي، چوب و گل كه وابستگي شديدي به آب دارند مي‌توانند در بازارهاي جهاني داد و ستد شوند. به اين نوع از تجارت، تجارت مجازي آب گويند. هر كيلوگرم توليد اين محصولات وابستگي شديدي به يك مترمكعب آب دارند. به سادگي ديده مي‌شود كه تجارت اين محصولات به مراتب از تجارت آب جذاب‌تر و كم هزينه‌تر خواهد بود. بازار اين محصولات جهاني است در صورتي كه بازار آب داخلي است.
