رویارویی با چالش حکمرانی آب زیرزمینی
حکمرانی آب زیرزمینی را اعمال اقتدار برای پیشبرد کنش جمعی مسئولانه برای بهره‌برداری پایدار و کارآمد و حفاظت منبع به نفع بشر و اکوسیستم‌های وابسته تفسیر می‌کنند. بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند که ناکامی‌های مدیریت آب زیرزمینی، بیشتر ناشی از تمهیدات ضعیف حکمرانی است تا درک ناکافی درباره منبع.
به نظر می‌رسد در بیشتر کشورها (نه همه آنها) تمهیدات حقوقی کافی برای مدیریت مصرف منبع دارند، ولی بسیاری از آنها فاقد ترتیبات نهادی باکفایت و ظرفیت اجرایی برای پیاده‌سازی این تمهیدات هستند. ضرورت جدی برای توجه به ضعف‌های نهادی، کمبود پرسنل، مشارکت ناکافی ذینفعان و فقدان پذیرش مسئولیت وجود دارد. افزون بر این، حفاظت از آب زیرزمینی در برابر آلودگی، با چالش‌های فنی در حوزه مطالعه و پایش، و چالش‌های نهادی در حوزه هماهنگی میان دستگاه‌های آب و کاربری اراضی نیز روبرو است.
مقیاس جغرافیایی- یک ملاحظه کلیدی
آب زیرزمینی توزیع گسترده‌ای دارد، ولی در بیشتر جاها اساساً یک منبع موضعی است. بنابراین، مدیریت منبع و حفاظت در برابر آلودگی باید نزدیک مصرف‌کنندگان آب زیرزمینی و آلوده‌کنندگان بالقوه انجام گیرد، و باید در واحدهای مدیریت آب زیرزمینی و/ یا محدوده‌های حفاظت‌شده (با تعریف روشن مرزها بر اساس موازین علمی) هدایت شود. در حالی که حوضه آبریز، واحد فضایی بنیادی برای یکپارچه‌نگری شمار می‌آید، باید با این واقعیت همساز شود که واحدهای آب زیرزمینی که بر پایه معیارهای هیدروژئولوژیکی تعریف می‌شوند، چارچوب فضایی مناسب برای مدیریت و حفاظت آب زیرزمینی هستند. افزون بر این، در حالی که سیستم رودخانه تحت سیطره جریان است، رفتار بیشتر آبخوان‌ها را ذخیره بزرگ آب زیرزمینی آنها تعیین می‌کند. از این رو در برخی محیط‌های هیدروژئولوژیکی، رویکرد فضایی نیازمند تعدیل خواهد بود.
نقش دولت
درباره نقش دولت در مقوله آب زیرزمینی می‌توان جمع‌بندی‌های زیر را ارائه کرد:
• اطمینان از اینکه یک نهاد ملی مشخص با شعب ناحیه‌ای/ حوضه‌ای (برای دستگاه‌های استانی)، با مأموریت حکمرانی آب زیرزمینی (با مسئولیت، اختیار، تأمین مالی، ظرفیت و پاسخگویی روشن) و همکاری نزدیک با مدیریت آب سطحی وجود دارد؛
• فراهم‌آوردن چارچوبی برای مدیریت و برنامه‌ریزی آب زیرزمینی، شامل شناسایی آبخوان‌های اولویت‌دار که اهمیت اجتماعی اقتصادی و اکولوژیکی دارند، بررسی منبع و وضعیت/ ریسک‌های کیفیت، تعریف تدابیر مدیریت و ارزیابی اثربخشی آنها- و بدین ترتیب اطمینان از یکپارچگی عمودی میان سطوح ملی و محلی؛
• پیشبرد یکپارچگی سیاست‌ها از طریق گفت و گوی اثربخش درباره ملاحظات پایداری آب زیرزمینی در تولید کشاورزی، تأمین آب شهری، نرخ‌گذاری انرژی و کاربری اراضی.
اقتصاد سیاسی اصلاح حکمرانی
ممکن است توجیه هزینه- فایده برای اصلاح حکمرانی آب زیرزمینی برای کسب اعتبار سیاسی کافی باشد، ولی ملاحظاتی وجود دارند که غالباً تأثیری عمده بر تحقق یا عدم تحقق اصلاحات در عمل خواهند داشت. در واقع، وضع موجود به نفع منافع ریشه‌دار برخی گروه‌ها است، و با اینکه نتایج منفی ناشی از بهره‌برداری آب زیرزمینی، بسیاری را متأثر ساخته است، هنوز هم هستند کسانی که در زمره نفع‌برندگان قرار دارند. مرز باریکی میان ناآگاهی از ریسک‌هایی که متوجه آب زیرزمینی است و دفاع صادقانه از منافع بهره‌برداری از یک سو، و فساد آشکار و بی‌اعتنایی نسبت به پیامدهای منفی شناخته‌شده از سوی دیگر وجود دارد. اثربخش‌ترین راه برای مقابله با راه و رسم بیمار، کمک به ارتقای درک محدودیت‌ها و آسیب‌پذیری‌های آب زیرزمینی در میان تمام ذینفعان، و شفافیت اطلاعات از طریق دسترسی آزاد به داده‌ها درباره مجوزهای برداشت چاه، مجوزهای دفع باطله و وضعیت منبع آب زیرزمینی و کیفیت آن است.
در مناطقی که تقاضای آب برای کشاورزی آبی زیاد است، محیط هیدروژئولوژیکی و اجتماعی اقتصادی یک آبخوان معین، معمولاً خودش مشکل مدیریت، و محدودیت راه‌حل‌های مدیریت را مشخص می‌کند. از این رو، آشکار است که « نسخه‌پیچی یک‌شکل برای همه‌جا» در مدیریت منابع آب زیرزمینی غیر منطقی است. افزون بر این، چون سیستم‌های آب زیرزمینی پیوسته در حال تحول هستند، و عدم قطعیت قابل توجه و گاه تغییر سریع وجود دارد، رویکرد تطبیقی به مدیریت منابع آب زیرزمینی، ارجحیت بالایی در مقایسه با جدیت در مدیریت در زمان بحران دارد. رویکرد مدیریت در نواحی که مصرف آب «منحصراً از منابع آب زیرزمینی» تأمین می‌شود در مقایسه با نواحی که منابع قابل توجه آب سطحی و زیرزمینی در نزدیک هم قرار دارند بسیار متفاوت خواهد بود. افزون بر این، لازم است در مناطقی که در حال حاضر برداشت آب زیرزمینی در بخش اعظم آنها کم است، از ابتدا بر توسعه منابع آب زیرزمینی، مدیریت اعمال شود.
مأخذ: آب زیرزمینی، ویژگی‌ها و دغدغه‌های پایداری. اندیشکده تدبیر آب ایران، 1396.
