ارزش آب، در عمل

 «بدون درک کامل از مفهوم آب و ارزش چندگانه آن، ما قادر نیستیم که از این منبع حیاتی به نفع همه محافظت کنیم. بنا براین گزارش، ارزش آب بیشتر از قیمت آن بوده چراکه آب برای خانوارها، غذا، فرهنگ، بهداشت، آموزش، اقتصاد و یکپارچگی محیط طبیعی ما دارای ارزش بسیار زیاد‌ی است. اگر هرکدام از این مقادیر یا ارزش‌ها را نادیده بگیریم این منبع غیرقابل تعویض را در معرض خطر قرار می‌دهیم»

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی اندیشکده تدبیر آب ایران، انوش نوری اسفندیاری، دبیر اندیشکده تدبیر آب ایران در یادداشتی در روزنامه شرق نوشت:

1-برای هر نوع سرمایه گذاری و تقبل هزینه های طرح های آب، فرد یا نهاد تصمیم گیرنده به پیش بینی فایده ها نیاز دارد. برآورد فایده ها همان ارزش آب است که باید با هزینه ها مقایسه شود. از معیار های  تصمیم گیری خردمندانه آن است که در دراز مدت هزینه ها نباید از فایده ها بیشتر باشد.  بنابراین اهمیت و ضرورت تشخیص و برآورد ارزش آب، موضوع تازه ای نیست و دهه ها در نظام فنی- اجرایی کشور سابقه دارد.

 اما بعلت زیر پا گذاشتن موازین ممکن است تصمیم گیری بدون توجه به موازنه هزینه و ارزش باشدو عملا سرمایه گذاری نتواند فایده اقتصادی ، محیط زیستی و اجتماعی لازم را در آینده ایجاد کند و طرح از هرجهت زیان ده باشد. اطلاع تصمیم گیرندگان وافکار عمومی از این نقصان و دلایل آن برای اعتلا یا بازسازی حکمرانی ناکارآمد می تواند بسیار کارسازباشد. همچنین ممکن است فایده ها، هزینه ها را پوشش دهد اما بهای فروش خدمات بصورتی باشد که کمتر تر از هزینه طرح و یا ارزش ایجاد شده باشد که در این حالت طرح اگرچه موجه است اما فاقد پایداری مالی است و شرکت کارگذار را ورشکسته می کند.

این وضعیت شرکت های آب کشور است که بر اساس موازین بازرگانی ورشکسته اند اما بر اساس یک مصوبه شورا انقلاب کماکان به ارایه خدمت ادامه می دهند. مقدارفزونی ارزش بر قیمت فروش را«رانت» می گویند و تجربه نشان داده است که  رانت یا درامد بادآورده باعث رواج فساد و رفتارهای رانت جویانه می شود که از دلایل اصلی پایداری حکمرانی ناکارآمد، بحساب می آید.

2-در سطح خرد، چون معمولا بهایی که برای آب و خدمات مرتبط با آن پرداخته می شود کمتر از ارزش آب است، رفتارمصرف کنندگان در استفاده از خدمات متناسب با محدودیت آب نیست و تلفات زیاد و کارایی پایین آب نشان از اقتصاد رانت طلبا نه و ناپایداری دارد که به چاره اندیشی و درمان محتاج است. بطور نظری راه حل این است که بهای آب برابر یا متناسب با ارزش آن باشد، تا رفتارمصرف کننده اصلاح شود و اقدامات لازم برای کاهش تلفات و افزایش کارایی انجام پذیرد.

 اما ایجاد این برابری و تناسب در عمل با دشواری های فنی، اقتصادی و سیاسی  مواجه است. پایین بودن توان پرداخت و ضرورت تامین نیازهای اساسی مصرف کنندگان و دشواری های سنجش و تحویل حجمی و نرخ گذاری حجمی مصرف آب، از جمله این دشواری ها محسوب می شوند. بعلاوه در زنجیره عرضه آب تصمیماتی گرفته می شوند که بر تلفات و کارایی و هزینه های تحویل هرمتر مکعب آب تاثیر می گذارد(مانند آب بحساب نیامده در شبکه آبرسانی شهری ) و از عهده ومسئولیت رفتار مصرف کننده نهایی خارج است.

اما حتی در صورت ناتوانی نهادهای مسئول از متناسب سازی قیمت با ارزش، تشخیص و اطلاع رسانی در باره فاصله هزینه ها و ارزش ها می تواند مسئولین و جامعه را به نوعی چاره اندیشی و اصلاح ترغیب و تمایل مدیران و افکار عمومی را برای اصلاحات ساختاری تقویت کند.

3-ایجاد موازنه بین ارزش و هزینه در سطح  یک طرح یا مجموعه ای بهم پیوسته از دارایی ها نیز با دشواری هایی روبروست. چون فواید آب متنوع و بسیار گسترده است و نصیب گروه ها، نهاد ها  و مکان های مختلفی می شود، تجمیع یا وصول تعرفه از آن ها دشوار است.  

یعنی، طرح های آب علی رغم ایجاد ارزش های متنوع، ممکن است بعلت محدودیت های نهادی مدیریت مالی شرکت کارگزار، نتواند برای دریافت بخشی از ارزش ایجاد شده  از طریق تعرفه اقدام کند. مثلا افزایش بهای زمین و ملک در مناطقی که از خدمات تامین آب برخوردار می شوند، معمولا بصورت تملک یا عوارض توسط دلالان و یا نهادهای  غیرمرتبط با آب بصورت رانت  تصاحب می شود  و در گردش مالی و محاسبات موازنه مالی شرکت کارگزارو مصرف کننده واقعی انعکاسی پیدا نمی کند.

همچنین تامین نیاز های محیط زیستی نیز معمولا صاحب منفعت مشخص و پرداخت کننده ای ندارد وارزش ایجاد شده، نصیب همه جامعه یا نسل های آینده می شود و معمولا هزینه های مرتبط از طریق تعرفه قابل وصول نیست. برخی از ارزش های دیگر نظیر امنیت غذایی در اثر تولید بیشتر کشاورزی و... از این جمله اند.  

اصلاحات نهادی برای وصول بخشی از این نوع ارزش ها از طریق تعرفه های متناسب از اقدامات اساسی برای متنوع  سازی و پایداری مالی شرکت های کارگزار و جلوگیری از رفتارهای رانت طلبانه محسوب می شود. در عین حال باید توجه داشت که این شرکت ها چون در شرایط انحصاری کار می کنند، حتما باید تحت نظارت دقیق دستگاه رگولاتور فعالیت کنند و شرکت های متصدی- بمنظور جلوگیری از «تعارض منافع»- نباید در قلمرومدیریتی دستگاه رگولاتور باشند.

با توجه به موارد فوق  5 محوراهمیت کارکردی ارزش آب عبارتند از:

• ارتقای دقت درارزیابی اقتصادی طرح ها،
• سنجش وتشخیص میزان رانت و نحوه توزیع آن،
• اصلاح انگیزه های مصرف کنندگان،
• تشخیص موازنه ارزش و هزینه و دلایل اختلاف میان موازنه مالی و اقتصادی-زیست محیطی، و
• برنامه ریزی برای ایجاد موازنه مالی پایدار شرکت های متصدی؛

نهاد هماهنگ کننده آب  سازمان ملل شعار "ارزش‌گذاری آب" را برای گرامی داشت روز جهانی آب در سال 2021 انتخاب کرده که نشانگر توجه به اهمیت مدیریتی و کارکردی این موضوع است.  

درگزارشی که این نهاد منتشر کرده است نشان داده که آب ارزش چند گانه و زیادی برای خانواده ها، تهیه غذا، فرهنگ، سلامت، آموزش، اقتصاد و محیط زیست طبیعی ما دارد.

بدون درک کامل از مفهوم آب و ارزش چند گانه آن، ما قادر نیستیم که از این منبع حیاتی به نفع همه محافظت کنیم. بنا براین گزارش، ارزش آب بیشتر از قیمت آن بوده چراکه آب برای خانوارها، غذا، فرهنگ، بهداشت، آموزش، اقتصاد و یکپارچگی محیط طبیعی ما دارای ارزش بسیار زیاد‌ی است. اگر هرکدام از این مقادیر یا ارزش‌ها را نادیده بگیریم این منبع غیرقابل تعویض را در معرض خطر قرار می‌دهیم.

همچنین بلحاظ اهمیت استفاده از روش های مناسب و استاندارد، این گزارش تلاش کرده است تا روش های مناسب را معرفی و کاستی های آن ها را نیز بازگو نماید. در فرصتی که بوجود آمده  ما باید  هم در نظام فنی و اجرایی وهم در نظام دستوری و اجرایی خود بازبینی اساسی داشته باشیم.

با توجه به اینکه در مورد «کارایی» خود کارنامه قابل قبولی نداریم، باید دستورالعمل‌های لازم تهیه شود و نظام تصمیم‌گیری و اجرا نیز اعتلا پیدا کند .

یکی از دلایل اینکه این روزها نسبت به اعداد ارقام و ادله‌ای که در حوزه آب مطرح می‌شود سوءظن وجود دارد، سابقه بدی است که در نظام فنی و اجرایی و تصمیم‌گیری ما بروز کرده و این سابقه می تواند با چنین اصلاحاتی در نظر افکار عمومی مورد بازبینی قرار گرفته و با شفافیت و دسترسی به اطلاعات، اعتماد از دست رفته اعاده یا بیشتر شود.