سه راهکار خروج گلستان از چالش آب
یکی از نشانه‌های توسعه هر کشوری استفاده بهینه از منابع خدادادی از جمله آب است.متاسفانه نزدیک به 90 درصد منابع آبی کشورما با بهره وری پایین دربخش کشاورزی استفاده می‌شود (به هدر می‌رود).
بررسی جغرافیای کشور ایران نشان می‌دهد کشور ما در مدار 30 درجه شمالی و نسبتا خشک کره زمین قرار دارد. مصرف 90 درصد آبهای کشور در بخش کشاورزی، افزایش تقاضای آب شهری و روستایی ، تصفیه نشدن حجم بسیاری از فاضلاب‌ها همراه با خشکسالی‌های اخیر در مجموع کشور ما را در وضعیت بحرانی قرار داده و اصلاح شیوه‌های آبیاری کشاورزی سنتی را ضروری کرده است.
بر اساس اطلاعات مرکز ملی پایش و هشدار خشکسالی سازمان هوا شناسی کشور، استان ما با بارش 500 ممیز 4 دهم میلی متر در سال آبی 99-98 بیش از 10 میلیارد متر مکعب بارندگی دریافت کرده که درمقایسه با دوره طولانی مدت 18 درصد افزایش و درمقایسه با سال گذشته کاهش 30 درصدی نشان می‌دهد.
ظرفیت ذخیره آبهای زیرزمینی استان بیش از یک میلیارد و 250 میلیون مترمکعب است و این درحالیست که میزان مصرف استان ما یک میلیارد و 177 میلیون مترمکعب است این یعنی حدود 94 درصد آن را مصرف کرده ایم .
وجود نزدیک به 38 هزار حلق چاه کشاورزی در گلستان که حدود یک سوم آنها غیر مجاز است از علت‌های اصلی این وضعیت است .
- صرفه‌جویی در بخش الگوی کشت
گلستان حدود600 هزار هکتار اراضی کشاورزی دارد و با کشت دوم به 650 هزار هکتار می‌رسدکه 40 درصد آن یعنی حدود 240 هزار هکتار آبی است. یکی از کشت‌های کم آب بر پنبه است .امسال درگلستان حدود 21 هزار هکتار پنبه کشت شد.
علی موسی‌خانی، رئیس اداره پنبه و دانه‌های روغنی جهاد کشاورزی استان گفت: کشت پنبه با مصرف حدود 5 تا 6 هزار متر مکعب آب به عنوان محصول کم آب بر در الگوی کشت استان گلستان اهمیت زیادی دارد.
موسی‌خانی در باره راه‌های کاهش مصرف آب در کشت پنبه می‌گوید: یکی از روش‌های کاهش مصرف آب در پنبه جلوگیری از رشد بیش از نیاز گیاه است که برای آن از هورمون سیپکس استفاده می‌کنیم .
وی استفاده از رقم‌های زود رس را یکی دیگر از روش‌های کاهش مصرف دانست که وره رشد کمتری نسبت به رقم‌های دیگر دارد.
موسی‌خانی استفاده از آبیاری قطره ای به روش نوار یا تیپ را از راه‌های کاهش مصرف آب دانست که با استقبال کشاورزان در سالهای اخیر به ده درصد سطح زیر کشت پنبه استان یعنی 2 هزار هکتار رسیده است.
وی با اشاره به روش کشت نشایی در کشت پنبه گفت: این روش به علت آبیاری در خزانه تولید نهال حداقل دو بار آبیاری زمین را کاهش می‌دهد در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته و توسعه یافت اما به علت افزایش زیاد هزینه‌های سینی کشت و ماشین آلات کشت دیگر انجام نمی شود.
در گلستان حدود 350هزار هکتار گندم کشت می‌شود که حدود 100 هزار هکتار آن آبی است .در کشت گندم در کشور‌هایی پیشرفته با مصرف 1200 لیتر آب یک کیلوگرم محصول تولید می‌شود که این رقم در ایران 1700 لیتر است .
معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی می‌گوید: با روش‌های افزایش تولید از جمله انتخاب بذر مناسب ، کود دهی و استفاده از کود‌های آلی ، کشت به روش جوی و پشته و کم خاک ورزی می‌توان بهره وری آب را افزایش داد.
محمد رضا عباسی می‌افزاید : یکی از عوامل کاهش رطوبت خاک شخم اراضی کشاورز است . با توجه به عمق 20 سانتی متری لایه خاک زنده اراضی استان شخم با گاو آهن که بیش از 30 سانتی متر به عمق خاک نفوذ می‌کند و خاک زرد را با خاک سیاه مخلوط می‌کند هم و رطوبت خاک را از بین می‌برد هم خاک ضعیف می‌شود که برای رفع این مشکل ابزار‌های دیگر مانند پنجه غازی و چیلر پیکر در حال جایگزینی بجای گاو آهن سوکی و بشقابی است.
یکی از محصولات پر آب بر در گلستان شالی است که امسال در استان 95 هزار هکتار شالی کشت شده و در هکتار حدود 12 تا 15 هزار متر مکعب آب مصرف می‌کند.
کارشناس مسئول برنج جهاد کشاورزی استان گفت: یکی از روش‌های جدید در کشت شالی روش خشکه کاریست که با ترویج کشت خشکه کاری برنج در سالهای اخیر این کشت پارسال به 7 درصد یعنی 3هزار هکتار رسید که مصرف آب را 50 درصد کاهش می‌دهد.
محمد رضاپور می‌گوید: به علت مشکلات ترویجی امسال استقبال کشاورزان با 50 درصد کاهش به هزار 500 هکتار کاهش یافته که نیاز به ترویج درست و صحیح دارد.
او می‌گوید: یکی از عوامل اصلی موفقیت طرح استفاده از سم‌های علف کش است که قبلا از واردات تامین می‌شد ولی اکنون از تولید داخلی تامین می‌شود و به اندازه نیاز هم وجود دارد.
توسعه گلخانه‌ها یکی از روش‌های حرکت به سمت کشاورزی نوین است؛ نویدرضا فرهانی معاون مدیر باغبانی‌هاد کشاورزی گلستان می‌گوید: استان گلستان 140 هکتار گلخانه فعال و 100 هکتار گلخانه در حال احداث دارد که افزایش 5 برابری تولید و 10 برابری صرفه جویی آب از عوامل استقبال کشاورزان وگسترش گلخانه‌ها در سالهای اخیر است.
- صرفه جویی در بخش بازیافت آب
زه کشی 100 هزار هکتار از اراضی گلستان از برنامه‌های اساسی جهاد کشاورزی استان گلستان است.
مهاجر رئیس سازمان جهاد کشاورزی گلستان با اشاره به طرح زهکشی در اراضی کشاورزی استان، می‌گوید: طرح ۳۰ هزار هکتاری در دست اجرا بوده و طرح ۵۰ هزار هکتاری هم بعد از انعقاد قرارداد با پیمانکار اجرا خواهد شد که بخشی از طرح 280 هزار هکتاری استان است.
طرح بازیافت آب حاصل از زهکشی از سال گذشته در استان آغاز شد است. مهاجر می‌افزاید: در سال 99 قرار است 15 هزار هکتار به سامانه آبیاری نوین مجهز شود که 4 هزار هکتار در مقایسه با سال قبل بیشتر است.
علیرضا درگاهی کارشناس آبیاری تحت فشار جهاد کشاورزی استان می‌گوید از 600 هزار هکتار اراضی کشاورزی استان 250 هزار هکتار آن داراب منابع آبی مطمئن ومستعد نسب سامانه‌های نوین آبیاری تحت فشار است که تا کنون 30 درصد آن یعنی 66 هزار و 400 هکتار به این سامانه مجهز شده اند.
آبیاری نوین چقدر در صرفه جویی مصرف آب موثر بوده است؟ درگاهی می‌گوید : بر اساس الگوی کشت غالب استان و اطلاعات پایش شده مربوط به اثر بخشی انواع سیستم‌های آبیاری نوین ، بطور متوسط آبیاری تحت فشار 4 هزار متر مکعب در هکتار بسته به نوع کشت صرفه جویی دارد.
- صرفه جویی در بخش ذخیره سازی آب سطحی
از جمله روش‌های صرفه جویی ذخیره آب باران زمستان است بنابر این آب بندانها می‌تواند نقش مهمی در صرفه جویی آب داشته باشد. امانی، کارشناس مسئول آب و خاک جهاد کشاورزی استان می‌گوید:استان گلستان 548 آب بندان دارد که با ظرفیت 76 میلیون متر مکعب 3434 هکتار را پوشش می‌دهد.در صورت مرمت و بهسازی ،ظرفیت آنها با 35 درصد افزایش به 111 میلیون متر مکعب می‌رسد .
به گفته امانی برای بهسازی 47 آب بندان استان 24 میلیارد تومان در قالب اوراق اسناد خزانه اسلامی برای پوشش 770 هکتار انجام شده که 32 قطعه امسال به بهره برداری می‌رسد و برای اجرای 120 آب بندان دیگر به 200 میلیارد تومان نیاز است.
یکی دیگر از روش‌های صرفه جویی آب استفاده از لوله‌های انتقال آب بجای جوی و کانال سنتی است .جابر مهاجر کارشناس انتقال آب جهاد کشاورزی استان می‌گوید : این روش بجای راندمان 45 درصدی جوی‌های سنتی تا 95 درصد راندمان صرفه جویی آب دارد.
نور الدین سن سبلی کارشناس مدیریت آب و خاک جهاد کشاورزی گلستان با اشاره به طرح احداث و بهسازی کانالهای بتنی آب کشاورزی استان می‌گوید: از محل اعتبارات حوادث (سیل سال 98 )42 میلیارد تومان برای لایروبی کانالهای خاکی و احداث کانال بتنی 1100 کیلومتر کانال هزینه شده است که از 30 در صد به 55 تا 60 درصد راندمان انتقال آبیاری دارد.
مهاجر درباره کارهای انجام شده در گلستان می‌افزاید: در استان گلستان 5هزار کیلومتر اجرای طرح جایگزینی لوله انتقال امکان سنجی شده که از سال 93 تاکنون هزار کیلومتر آن انجام شده و امسال هم با استقبال گسترده کشاوزان خصوصا کشاورزان خرده مالکی و مشاعی 200 کیلومتر در حال اجراست .
او می‌گوید: اعتبار امسال 23 میلیارد تومان است که در مقایسه با سال 98 20 درصد افزایش یافته است.
علی قلی ایمانی دبیر خانه کشاورز و از کشاورزان موفق شهرستان علی آباد کتول که از این سامانه استفاده می‌کند می‌گوید: با وجوداستقبال کشاورزان از سامانه آبیاری نوین و صرفه جویی 30 تا 40 درصدی این روش منابع دولتی امسال کفاف استقبال کشاورزان را نمی دهد و بر خلاف گذشته که 85 درصد هزینه نصب به صورت یارانه ای از سوی دولت پرداخت می‌شد اکنون تنها 15 تا 18 میلیون تومان از هزینه بابات هر هکتار بنا بر نوع سامانه نصب شده را دولت پرداخت می‌کند و هزینه‌های بخش پیمارنکاری و اجرای طرح بر عهده خود کشاورز قرار دارد.
بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد، از اوایل دهه ۱۳۹۰ مراجع معتبر داخلی و خارجی نسبت به کارکرد سامانه‌های نوین آبیاری در صرفه‌جویی واقعی آب کشاورزی دچار تردید شدند.
از اوایل دهه 1390 مراجع معتبر داخلی و خارجی نسبت به کارکرد سامانه‌های نوین آبیاری در صرفه‌جویی واقعی آب کشاورزی دچار تردید شدند. از طرفی نیز تبعات توسعه آنها را در افزایش مصرف آب و سطح زیرکشت و تغییرالگوی کشت به سمت گیاهان پرمصرف (به‌خصوص باغی) هشدار داده شد.
با توجه به اهمیت برخی از طرحهای مربوط به بخش آب، در لایحه بودجه سال 1399 ،اعتباراتی از محل صندوق توسعه ملی برای سه طرح مرتبط با بخش آب درنظر گرفته شده است. در بند هـ تبصره 4 ماده واحده لایحه بودجه سال 1399 ،مبلغ 350 میلیون یورو از منابع صندوق توسعه ملی به طرحهای بخش آب و آب و فاضلاب ازجمله برای طرحهای آبیاری تحت فشار و نوین، طرحهای آبرسانی روستایی و عشایری و توسعه شبکه‌های آن و پایداری و ارتقای کیفی آب شرب شهرهای پرتنش مطابق جدول زیر اختصاص داده شده است:در اعتبارات مربوط به طرحهای بخش آب و آب و فاضلاب مندرج در بند هـ تبصره 4 لایحه بودجه سال 1399، پس از بررسی در کمیسیون تلفیق بودجه تغییراتی ایجاد شده است .
اعتبارات مربوط به طرحهای آبیاری تحت فشار و نوین و همچنین طرحهای آبرسانی روستایی و عشایری و توسعه شبکه‌های آن، کاهش یافته است.
امانی کارشناس مسئول آب و خاک جهاد کشاورزی گلستان راهکار اصلی صرفه جویی آب را تحویل حجمی آب به کشاورزان می‌داند و می‌گوید در صورت تامین آب بر اساس آب موجود و نیاز واقعی محصول،کشاورز بر اساس آن برنامه ریزی و تولید می‌کند و مقدار مصرف آب با نیاز واقعی محصولات به تعادل می‌رسد .
نتیجه‌گیری
بکار بردن این روش‌ها در گلستان و کشور ایران که در منطقه خشک قرار دارد و دچار بحران آب شده و در وضعیت بحران است در مجموع کمک بزرگی به مصرف بهینه آب استان و کشور است که آینده زندگی انسانها را نجات خواهد داد.
